Beschreibung (Agenda) der Liturgie des Palmsonntags und der Karwoche

Die Agenda beinhaltet eine erweiterte bzw. kommentierte Fassung des Rituale Cisterciense für den Usus im Kloster Aldersbach am Palmsonntag, Gründonnerstag, Karfreitag und Karsamstag der Jahre 1751 und 1753. Die Verweise auf konkrete Zitate aus dem Ordensrituale beziehen sich auf die Druckausgabe z.B. in der Fassung Paris 1689 (BSB Liturg. 1184d aus Raitenhaslach). Der Kompilator rechfertigt seine Zusammenstelllung auch mit Verweisen auf den von P. Cajetan-Maria Merati 1736 in Venedig herausgegebenen "Thesaurus sacrorum rituum" von Bartholomaeus Gavanto und durch ein nicht näher bezeichnetes Werk des Liturgikers P. Johann Baptist Halden. Bemerkenswert sind Informationen zu Altären und zur Ausstattung der Klosterkirche, zur Musikpraxis sowie zu lokalen Gebräuchen wie dem "Rätschen" und die Verwendung des Triangel- (oder Tenebrae-) Leuchters in den Karmetten. Einige deutschsprachige Anweisungen beziehen sich auf Tätigkeiten des Bruders Sakristan (Mesner). Der Abt [Theobald II. Reitwinkler] wird "neutral" als "reverendissimus dominus" bezeichnet, der einzige namentlich genannte Mönch ist P. Valerius Fröhlich (1728-1798, Profess 1747). Erwähnung findet auch die Aldersbacher Trinitäts-Bruderschaft.

Quelle: Archiv der Diözese Passau, Pfarrarchiv Aldersbach K 1. A. Kloster Nr. 7. Ergänzungen aus dem Jahr 1775 wurden mit "#" gekennzeichnet, Auslassungen im Original mit [ ], unsichere Passagen mit [?].

Dominica Palmarum [Palmsonntag], si sit menstrua uti 1751

Hora 3 vigiliae cum prima immediate subsequente, ut in aliis dominicis menstruis.

1/4 post 5ta missa matutinalis in summo.

1/2 6 sancta meditatio.

Hora 6 omnes studeant immediate et satis mature comparere in capitulo ad sanctam exhortationem et solemnem excommunicationis actum. Deinde tertia cantata. Sub tuum: Deinde benediction et distributio ramorum, ac processio, sub qua hymnum Gloria laus etc. cantabunt duo fratres iuniores, id est, utriusque chori iunior: Crux in hac processione debet esse discooperta. Dein missa sine cantu, sub qua communio fratrum etc. in fine benedictio lectoris mensae reposito venerabili sexta et nona per indirectum.

Hora 9 officium solemne, sub quo recitatio sanctissimi Rosarii, ac demum processio eucharistico Mariana.

Hora sanctissima pomeridiana concio.

Dominica Palmarum [Palmsonntag] nec menstrua #uti 1752

Vigiliae 1/2 3. Sancta meditatio 1/2 6. Dein prima.

Sub tuum. Missa matutinalis sine cantu, qua finita omnes mature studeant comparere in capitulo ad solemnem excommunicationis actum.

Hora 8 datur signum ad 3tiam. Finita 3tia Mariana. Asperges: per aquam iam antea in sacristia benedictam. Post 3tiam canonicam benedictio ramorum, et processio sub qua Gloria laus etc. cantabunt. 2 iuniores fratres crux in hac processione debet esse discooperta.

Officium summum est referendissimi domini domini cum ministris in tabula annotatis. Qui in sancta Passione decantanda Christi persona sustinet, induatur stola sacerdotali, reliqui duo diaconalibus, ac omnes tres ramos palmarum durante sancte Passione manibus teneant: Luminaria autem ad eam extinquantur.

Hora 1ma pomeridiana concio.

#1775. * Pridie [Mittwoch der Karwoche]

Quadrante post horam tertiam pomeridianam datur signum consuetum utraque campana ad comptetorium, quod ad strepitum superioris incipitur in choro cum brevi lectione: Fratres etc. Finitis iam litaniis, aliisque precibus decantantur mox vigiliae et laudes de die sequenti, prout nempe notator in Libro Caeremoniarium. His denique omnibus peractis datur asperges.

Media 6ta caena.

Quadrante post 7mam Angelus domini.

Hora 8va quies.

Feria V. in Caena domini.

Hora V. surgitur. Hora 6ta sancta meditatio, et caetera omnia, ut notantur in Libro Caeremonialium.#

Feria V.* in Caena domini [Gründonnerstag]

Vigiliae, #ut supra notatur#, in quibus omnia dicuntur tono profundo, et humilis sicut in officio solemni defunctorum. Rituale Cisterciense liber 3, capitulum 19, numerus 5. Psalmus Miserere cum oratio Respice. Postquam libet horam, per hoc triduum uno tono altius, a referendissimo domino incipiendus est, vel ut loquitur Breviarium nostrum: aliquantulum altius, quam ipsa hora.

Ad omnem confusionem, sacro hoc triduo vel maxime evitandam, circa imponendas antiphonas in vigiliis, notandum est, quod referendissimus dominus vel in eius absentia venerabilis pater prior primam I. nocturnalem antiphonam imponat: in II. et III. nocturno reverendissimi patri ex choro invitatorii solam primam antiphonam ad laudes ex officio intonate invitator[ium], reliquas, quas ex utroque choro ordo tetigerit.

Bruader [] wird in dißen 3 Metten noch [?] Psalm ein Kerzen von dem Triangl Leuchter auslöschen, und zwar zuerst die lezte auf der Evangelii-Seithen, nach dem annderten Psalm die lezte auf der Epistl-Seithen, und so forth wexlnteis bis auf die obriste, welche er bey Anfang des Cantici Benedictus in laudibus brenend hinter dem Chor Altar traget, aber nit auslöschet. In der ersten Metten /: nicht aber in denen folgenten zweyen :/ bey dem 7. Vers des gemelten Cantici Benedictus ut sine timore löschet er auf dem Hochaltar die lezte Kerzen aus auf der Evangelii-Seithen: bey dem 8. Vers In sanctitate die lezte auf der Epistl-Seithen, und so forth alle. NB: Under der Oration Respice zu End das Laudum: tragt er obbmelte brenende Kerzen wider herfür an sein gehöriges Orth, darf auch nit eheunder ausgelöscht werden, bis venerabilis Conventus aus dem Chor gangen, und alle Amplum? /: welche der Brueder Sacristan vor dem Benedictus alle auslöschet :/ wider von diesem Licht angezundet worden. P. Halden ex Gavanto.

Der Bruder Auf[?]lher hat zu merckhen, das er unnder dem Benedictus jenes dreymahlige Geräusch mit der Rätschen nit zulang mache, damit beide Chör anainander verstehen können: Und selbe durch längeres Rätschen nit perturbiere.

Brueder [] wird jenes Licht hinder denen gemahlenen Vorstehlungen, zwischen denen zweyen grossen Chorleuchtern, bey Anfang des Cantici Benedictus auslöschen. Rituale Cisterciense liber 3, capitulum 19, numerus 6.

Hora 6 sancta meditatio, inde horae minores.

Hodie missae privatae /: exceptis de Beata, et pro defunctis :/ absque speciali referendissimi domini licentia severissime: biduo autem subsequenti omnino omnibus prohibentur.

Hora 8 officium summum, quod est referendissimi domini cum ministris archi-presbytero, diacono, sub-diacono, caeremoniario, ac fratribus thuriferariis.

Notandum, quod altare maius: item illudi ubi calix cum Sanctissimum in crastinum reservandus est, pretiosioribus ornamentis albi coloris /: nullis tamen reliquiis, vel imaginibus :/ sit exornandum. Crux in summo altari tegatur velo albi, in illo altero autem violacei coloris.

In missa hac solemni observanda sunt omnia ea quae in aliis missis festivis, praeterquam 1. Quod Ps. Iudica: item Gloria patri ad introitum et ad lavabo, omittantur, dicitur tamen Gloria in excelsis: sub quo pulsantur campanae, et tintinabula, quae deinceps silent, usque ad Sabbatum Sanctum. 2. consecrandae sunt 3 hostiae, altera nempe pro sumptione in crastinum: tertia pro publica expositione in loco sepulchrali asservanda. 3. ad Agnus dei Pax non datur. Dicto: Domine non sum dignus. Diaconus praeeuntibus cereferariis affert ciborium pro communion monachorum. Subdiaconus autem postea calicem alterum de credentia ad altare defecat sine velo oblongo, sed cum velo calicis communi, palla linea, et superimposita patena instricti[?] tempore competente sit confessio, absolutio et communio, ubi notandum, quod tres primi ministry primo communicandi sint tenenter sibimetipsis linteum. Deinde accedunt et religui: quibus pariter communicatis diaconus accipit patenam, et subdiaconus vas ablutionis, genuflectente interim ad cornu Evangelii archi-presbytero, ita, ut ne terga vertat Sanctissimo in altari neque celebranti sacra dispensanti. Peracta communione observantur ritus consueti pro missa solemni, et fiunt genuflexiones profundae, prout opportet exposito venerabili.

Post sanctam communionem diaconus crucem gestaturus in sequenti processione, amictu, alba, cingulo, et tunicella albi coloris sese induat. Crux ipsa velo violaceo velanda est, ita Gavantus. Finito officio summo exit cum cruce, medium se inter duo maiora candelabra, ante gradus collocans.

Bey Vollendung des Hochambts werden venerabilis Conventus vom Sacristan Brueder weisse brenende Kerzen zur Procession ausgethaillet.

Dicto Evangelio sancti Ioannis descendit celebrans ad infimum gradum, ubi depositio casula, et manipulo /: ministris pariter manipulos deponentibus :/ induitur pluviali albo, et thus /: adhuc in plano stans :/ imponit duobus thurifulis, sed absque benedictione, tum rediens ad gradum altaris superiorem ter sacramtum incensat. Quo facto subdiaconus imponit humeris eius velum oblongum albi coloris, diaconus vero accipit calicem manu dextra a parte anteriori. Sub velo, infra nodum, sinistram superimponens pallae, et velo, ne quid decidat, et celebranti genuflexo ita porrigit, ut iste sinistra calicem per nodum accipiat a parte velo non tecta, et dextram velo superponat. Postea diaconus tegit manus celebrantis extremitatibus veli e collo pendentis, in modum crucis compositis.

Deinde fit processio /: quin detur Benedictio :/ cantore hymnum: Pange lingua imponente, qui morose decantandus est, ut sufficiat usque ad locum destinatum, quod si tam non sufficeret, usque tertio repetenda faret ista stropha: Tantum ergo etc. Rituale noster liber 3, capitulum 20, numerus 16.

Proceditur autem hoc ordine 1. Diaconus cum cruce medius inter duos cereferarios. 2. Venerabilis conventus procedentibus iunioribus, et subsequentibus cantoribus, postea archi-presbyter. 3. Duo fratres iuniores thuriferarii, qui durante processione semiversi ad Sanctissimum Sacramentum illud longioribus ductibus continuo incensant. 4. Celebrans medius inter ministros cum Sanctissimo Sacramento sub baldachino, dein familiares, et populus. Procedendum autem processionaliter per ecclesiam ait Rituale nostrum, item Caietanus Mareti.

Cum ad locum paratum processio pervenerit celebrans ad gradum altaris stans porrigit Sanctissimum diacono genuflexo, qui calicem de manu. Illius recipit eodem ritu, quo ante ipsum de altari tulit, deponit super corporale in medio altaris expensum, terque a celebrante incensatum in tabernaculo reponit. Postea abit idem diaconus cum ceroferariis, atque huc defert utrumque ciborium /: nemie quod est retro maius altare, et illud, quod in tabernaculo altaris sancti crucis asservatur :/ utrumque priusquam in tabernaculo deponatur, incensetur. Quibus peractis claudit ostiolum, et clavim tradit referendissimo. Qui postea uti et ministri eius /: excepto crucis praelatae baiulo, et utroque ceroferario :/ genuflexi persistunt orantes aliquantum, ac postea redeunt in sacristiam praecedentibus thuriferariis.

Venerabilis conventus autem dum haec omnia fiunt manet genuflexus, et reclusis sanctissimis ciboriis candelas extinguit. Quo tamen ceroferarii non extinquunt luminaria sua. Redeunte cum ministris celebrante ad sacristiam, conventus accedit chorum ad dicendas vesperas.

Interim referendi patres professi stolla violacea in modum crucis super albam induti, denudent altaria, dicentes antiphonam Diviserunt, cum psalmo lit.[?] versibus ad numerum altarium distributis. In summon altari tantumodo relinquantur duo candelabra sine candelis. Crux rursus legatur velo violaceo.

Ante eam hac et sequentibus duobus diebus transenntes faciant genuflexionem /: except celebrante parato :/ quia fulget crucis mysterium.

Hora 10 mandatum pauperum. Dato igitur in tabula signo convenitur in ecclesia penes sacristiam, ubi cellerarius cuilibet distribuit numos in elemosyna dandos iis, quos quis lavit. Dein dato signo ab abbate, eoque praecedente ac venerabilil conventu iuxta senium subsequente acceduntur pauperes. Abbas primus omnium lavat, dein venerabilis pater prior, et sic successive omnes absoluta pedum lotione omnes simul accedentes genua flectant ante pauperes, et unusquisque numos eodem momento ponat in manus pauperum, quos lavit, easque osculetur: Deinde simul se erigentes, manicis ad latera demissis, ad signum abbatis, omnes coram pauperibus veniam petant, dicentes voce intelligibili. Suscepimus dominus! misericordiam tuam in medio templi tui. Surgentes postmodum i?unitulum accedunt, et exutis inibi cucullisac abbate, superioribus claustralibus, et cellerario linteo praecinctis, exitur ad pauperes, praecedentibus iunioribus, ubi abbas omnibus ministrat, praeprimis pauperum manus lavat.

Cibos apponit, panes distribuit, haustum porrigit iuniore interim fratre historiam de pedum lotione ex sacra scriptura, vel alio pio libello praelegente, prout abbas vel superior claustralis ordinaverit. His peractis abbas manus suas lavat, datoque signo omnes, eoquo venere ordine bini et bini rursum capitulum intrant, ubi cucullis induti, discedente abbate pariter omnes in silentio discedunt.

Refectio hora 11 omnibus in unum convenientibus cantor incipit tono demisso et humili: Christus factus est. Conventu stante ut solet, ac prosequente sine cantu or[?]demmet tono: pro nobis obediens usque ad mortem. Et mox omnes adiuvicem se incurrantes, in silentio dicunt Pater noster etc. quo [?] violaceo. Stant ut prius versus imaginem crucifixi, et facto signo crucis a superiore praeside, ingrediuntur singuli in locum suum. Lector non petit benedictionem, nec in fine mensae superior dicit: Cum autem etc. sed dato a superiore signo omnes surgunt una simul, et stantes pro more, incipiente cantore: Christus factus est prosequuntur ut supra per indirectum: Pro nobis etc. Deinde versi ad invicem, sine praevio Pater noster etc.

Statim imponente cantore psalmum Miserere, demissa ut ante, vore praesequuntur alternatim, quo finito sine GIoria etc. secreto dicitus Pater noster etc. et Credimus qua hebdomadarius dicit absolute orationem Respice quaesumus. Sine clausula. Qui tecum, nec quidquam aliud addit, sed dicto rursus in secreto Pater noster etc. omnes ordine suo in silentio exeunt. Ad gratias tamen hac et sequenti die nec itur ad ecclesiam, ait Rituale nostrum liber 3, capitulum 19, numerus 13.

Circa mediam secundam pomeridianam erit mandatum monachorum. Reverendissimi domini ministri erunt reverendus pater granarius et frater senior. Reverendi patris cellerarii, fratris iuniori ubi notandum, ne incongrue loca, et ordinem suum, iam ante monachos constituti in [] aut pervertere cogantur, ut hoc ordine exeant, e capitulo 1. Frater iunior. 2. Cellerarius. 3. Frater senior. 4. Abbas. 5. Granarius. Sic exierunt ante annum. Sub ipsissima lotione omnes, qui actu non lavantur attendant solecter omnes ad cantum, eo ipso, quia actualiter lavandi minus intenti esse possunt: habeatque locum illud: alter alterius onera postate, simul etiam omnis perturbatio, et confusio sanctis hisce diebus omnimodis caveatur, et evitetur. Peracta autem lotione redeunt abbas et caeteri ministri ad capitulum eo ordine, quo stant coram convent finito mandato monachorum completorium, quod sequitur concio, et hanc immediate.

Absolutio generalis ex archi-fraternita Sanctissimae Trinitatis.

* Caenula #media 6ta.# Dein silentium.

Ein Viertl nach Siben Uhr wird das Gebett oder Englische Grues gerätschet.

Umb 8 Uhr wird das Zeichen gegeben schlaffen zugehen.

#*. Finita concione et data generali absolutione, hoc est media 4ta vigiliae et laudes de sequenti.*

Feria 6 in Parasceve [Karfreitag]

Hora 5ta surgitur sancta meditatio, et hora minores ut heri.

1/2 ad 9nam datur signum ad rem divinam: Celebrans, et ministri induti paramentis nigris, sine dalmaticis, absque luminaribus, et incenso, praecedunt ad altare, et ante illud prostrati aliquandium erant, nempe ter pater, si possibile est etc. Interim duo fratres /: nempe cuius libet chori iunior :/ tobaleam extendunt super altare. Ascendente ad altare cum ministris suis referendissimo, illudque in medio osculante accedit frater Valerius ad legendam prophetiam incipiens sine titulo. Sub tractu: Eripe me domine. Reverendi patris N: N: et N: ut notatur in tabula, pergent ad sacristiam, ibiquem induuntur amictu, albis et stolis nigri coloris, reverendo patre N. sacerdotali, reliqui duo diaconalibus, ita Mareti et P. Halden, finitoque tractu praedicto exeunt Passionem cantaturi. Decantata Passione, dum reverendissimus canit multiplices illas orationes, reverendus pater N: et reverendus pater N: alba et cingulo induti, ad officium sanctae crucis se disponunt.

Completis praeditis orationibus reverendissimus cum suis ministris ab altari discedit, et depositis omnibus praeter albas, ad chorum redit, ad adorandam sanctam crucem.

Interim autem incipitur officium sanctae crucis: Agyos cantabunt duo fratres iuniores. Intonato a cantore Crux fidelis: fit adoratio sanctae crucis, praeeuntibus abbate, et ministris, dein senioribus secundum ordinem chori etc. omnibus discalceatis.

Circa finem adorationis crucis accenduntur duae candelae super altare. Reverendissimus et ministri eius induuntur vestibus, quibus antea usi sunt. Diaconus accipiens bursam corporalium, extendit corporale more solito, et iuxta illud ponit purificatorium.

Postea ordinatur processio ad locum, ubi pridie Sanctissimum Sacramentum repositum fuerat, in qua omnia ea observanda sunt, quae heri, praeter hymnum, qui hodie est Vexilla regis etc. Diaconus crucifer cucullatus sit sine stola.

Vor der Procession muessen venerabili Conventus abermahl Kerzen ausgethailet werden.

Quas candelas conventus in processione peragenda ut heri in manibus gestat, nec extinquit, usque dum finitis sacris caeremoniis SS. Venerabile in loco sepulchrali adorationi publicae fuerit expositum: ad quem locum procedit recta via, non amplius pec ecclesiam, ut antea #Sub hymnum Pange linqua ...His finitis vesperae.#

Hora 11 refectiuncula.

#Quadrante post horam 3tiam datur signum ad completorium, quo finito immediate decantantur vigiliae et laudes de sequenti.

Hora 5ta caenula.

1/2 7 musica.#

Umb 8 Uhr das Zeichen schlaffen zu gehen.

Sabbatho Sancto [Karsamstag]

Hora 5ta surgite sancta meditatio horae minores, ut heri, et nudius tertius.

1/2 ad 9nam datur signum ad rem divinam.

Reverendissimus dominus amictu, alba, cingulo, stolla et pluviali, violaceis, diaconus cum stola violacea, sed, sicut et subdiaconus sine manipulo, exeunt ad benedicendum novum ignem hoc ordine. 1. Caeremoniarius cum libro et aqua lustrali una cum aspergillo. 2. Duo fratres iunior: thuriferarius nempe thuribulo vacuo, et navicularius cum navicula, et pelvicula cum 5 granis incensi benedicendis. 3. Subdiaconus crucifer indutus amictu, alba, cingulo, et manipulo violaceo, ita Gavantus. 4. Diaconus cum arundine, vestitus amictu, alba, cingulo, manipulo, stola, et dalmatica, albi coloris. 5. Ministri referendissimi in albis solo diacono habente stolam violaceam, ita Rituale nostrum, omnes detecto capite. 6. Reverendissimus dominus mitratus.

[?] da Herr Praelat ausserhalb der Kirch das neue Feur weyhet, muss Sacristan Bruder alle Liechter in Kirchen auslöschen, so hernach bey Weyhung der Oster-Kerzen von dem Triangel widerumb angezündet werden.

Reverendissimo grana incensi benedicente thuriferarius assumens de carbonibus benedictis ponit in thuribulo, item accendit unam /: non ambas :/ candelam ceroferarii, in reditu ad ecclesiam ex parte dextra ituri, quam candelam, dum in medio chori tertiam trianguli factem accenderit diaconus Triangulum gerens rursus extinquat.

Ad trinam /: tono semper altiori :/ intonation diaconi: Lumen Christi. Chorus respondet eodem tono, sed sine flexa: Deo gratias. Quando ad altare pervenerint, accipit diaconus praeconium Cantaturus Librum ex pulpito clausum, factaque ad medium altaris genuflexione: accedit reverendissumum genuflexus, benedictionem petens his verbis: Benedicite reverendissime domine hac accepta, rursumque facta in medio altarius genuflexione accedens ad pulpitum, explicatum librum ter incensat, iunitisque manibus incipit cantare praeconium pascale. Ex parte dextra illius se collocent crucifer, et thuriferarius in linea sella. Ex parte sinistra vero, qui arundinem, et qui illa 5 grana incensi tenet: finito praeconio clausum librum secum accipiens /: facta prius inclinatione erga reverendissimum, ac genuflexione in medio altaris :/ discedit, et cum eo crucifer ac thuriferarii.

Post hoc prophetiam primam /: absque titulo :/ cantabit venerabilis pater prior et sic descendendo iuxta senium reliqui.

Finita ultima oratione post prophetias duo /: utriusque chori :/ iuniores fratres cantabunt litanias: Reverendissimo domino interim /: deposita casula :/ cum ministris suis ante altare procumbente: ad N: Peccatores terog[].

Postmodum surgente et in sacristia paramentis albis pro missa solemni se induente. Litaniis /: in quibus fratres post Agnus dei non addant: Kyrie etc. finitis, cantores in medio solemniter intonant Kyrie etc. In missa hac solemni omnia ut notantur in Missali.

Post sumptionem venerabilis pater prior /: vel eo absente senior chori :/ antiphonam Alleluia ad vesperas intonabit: Antiphona ad Magnificat: ante et post integra cantatur.

Hora 11 refectio. Omnia ut aliis diebus esurialibus per annum.

Hora 3 musica.

Hora 5 caenula.

1/2 7 completorium. Dein musica.

Ein Viertl nach Siben Uhr das Gockhenzeichen zur Auferstehung.