Causae Resignationis meae

Resignationsschreiben des Abtes Engelbert Vischer 1705



Abt Engelbert Vischer stellt eine der herausragenden Persönlichkeiten unter den Aldersbacher Klostervorstehern dar. Vischer setzte sich mit dem barocken Neubau größerer Teile des Konvents ein bis heute bestehendes Denkmal. Seine Nachfolger führten diese bauliche Erneuerung fort und errichteten noch zu Lebzeiten Vischers die beachtenswerte Klosterkirche im barocken Stil. Der Prälat war jedoch auch ein erfolgreicher Ökonom, das Kloster konnte sich während seines Abbatiats wirtschaftlich von den Folgen des Dreißigjährigen Krieges erholen und so die finanziellen Mehrbelastungen, die durch die Türkenkriege und den Pfälzischen Erbfolgekrieg während der Regierung des Kurfürsten Maximilian II. Emanuel (reg. 1679-1726) entstanden, kompensieren. Mit Vischers Resignation im Jahr 1705 endete ein für lange Zeit sehr erfolgreiches, zuletzt aber auch umstrittenes Abbatiat. Die Auseinander­setzungen des Spanischen Erbfolgekrieges und die Besetzung Bayerns durch die Habsburger belasteten die letzten Regierungsjahre Vischers schwer und führten letztendlich zu seiner nicht freiwilligen Abdankung. Verbittert zog er sich in „seinen“ Wallfahrtsort Sammarei zurück und verstarb dort im Jahr 1723 als fast 76-jähriger Altabt.

Die Vorgeschichte und die Beweggründe der Resignation fasste Vischer in dem hier edierten Recht­fertigungs­schreiben aus dem Jahr 1705 zusammen. Bisher wurde dieses Schriftstück in lateinischer Sprache von der Forschung nicht berücksichtigt, eine Übersetzung und Bewertung der Zusammenhänge steht noch aus. Aber bereits der Titel und die einleitenden Worte lassen erkennen, wie sehr der Abt mit den Geschehnissen der Zeit haderte und keine andere Möglichkeit sah, als auf sein Amt zu verzichten: Ursachen meiner Abdankung. Da ich mich augenscheinlich zwischen so vielen mächtigen Gegnern und auch förmlichen Feinden gesehen habe, kann ich nicht zurückgezogen und heil leben. Die mächtigen Gegner waren … . Auf insgesamt zwölf Seiten zählt Vischer seine Widersacher auf und widerlegt die gegen ihn vorgebrachten Anschuldigungen. Die Causae betreffen vor allem Anfeindungen des Generalvikars der Ordensprovinz Oberdeutschland Abt Stephan I. Jung der Reichsabtei Salem, der Vischer bei einer Visitation im Jahr 1705 sehr feindlich gegenübertrat, mit seiner Exkommunikation und Karzer drohte sowie die Bestätigung für das Amt Vischers als Generalvikar der Bayrischen Zisterzienserprovinz verweigerte. Aber auch feindliche Strömungen (conspirationes) in der Residenzstadt München, die zu dieser Zeit unter kaiserlicher Administration stand, machten dem Abt ebenso zu schaffen wie ihm ablehnend gegenüberstehende Aldersbacher Mönche. Vischer greift zu derben Vergleichen, wenn er törichte Religiosen kritisiert, deren Gesang nicht wie der der Engel ist, sondern wie das Grunzen der Schweine. Die Klöster keine heiligen Gemeinschaften, sondern wie Sodom und Gomorrha sind.

Über den Gemütszustand Vischers geben einige Zeilen Auskunft, die er nach seiner Resignation in seinem Altersruhesitz Sammarei niederschrieb:

Guter Freunde in der Noth gehen neunzig auf ein Loth.
So gar ist sich / vorderist bey jetzig politisch- und verkehrten Welt / auf keinen Freund zu verlassen / dann die meiste / wo nicht alle seyn nur Freunde / solange der Hafen voll ist / solange man siedet und bratet / solange als sie was zu hoffen haben / solange du in Ehren bist; seyn gleich denen Maykefern / welche im Frühling / solange die Bäume blühen / sich einfinden / Blüthe und Laub von ihren Patronen / ihren Freunden abfressen / hernach aber davon fliegen und sich verstecken.

Quelle: BayHStA KAAA 70 (vormal KL Aldersbach 68a). Nicht eindeutig lesbare Abschnitte sind mit einem '?' gekennzeichnet.




1a. Quia evidenter vidi me inter tot potentes adversarios ac formales inimicos quiete viuere et sane non posse.

Potentes adversarii erant. Referendissimus Abbas. Salemitanus Vicarius Generalis mihi intersissimus, causa erat, quod per Decretum Serenissimi Electoris Bavariae amplius ad Provinciam Bavariae non sit admissus. cuius Decreti causam mihi imponebat. cum tamen Decreti huius Notitiam non habuerim. et in prima visitatione. verbis mordacissimis me aggressus, simul et comminationibus et communicationis depositionis, imo et incarcerationis, quia ego sin causa Separationis Provinciae Bavariae ac Congregatione cum inter expresse contrarium docuerint litterae ad nostrum P. Generalem Cistercium transmissae.

Adeoque in absentia Serenissimi Electoris et Serenissimae Electricis stante Bavaria sub regimine Cesareae Mayestatis etiam inter medios fluctus et tumultus Belli bilem suam in me effundendi, et me compellendo furiam suam notam non ratione, quam nullam invenit ad resignationem vindictam suam saturandi, occasionem qua sunt annuendo quoque Referendissimo P. Abbati Alderspacensi Engelbertho, cum sibi soli non sufficeret, ut veniret. qui Engelberthii. secundus meus potens adversarius. ideo. quia iam ante aliquot annos depositionem suisset promeritus quam modo experatus, cuius depositionis causam iam saecularius ibus notam et ad Regimen Spirituale Serenissimi Electoris delatam ego in Bonum ordinis et Monasterii seu devenire ad aures P. Generalis Cistercium non per me sed per Referendissimum P. Abbatem Cesareensem, ne potestas saecularis, cuius non erat vana suspicio. in praeiudicium ordinis se immisceat. Unde diploma Cistercis ab Illustrissimo P. Generali accepi praedictum P. Abbatem Alderspatum in Capite quam membris Visitandi, ac omnia quae Iuris ac ordinis sunt ex plenissimam pertessate statuendi. Hanc tamen meam Visitationem im pedicuit modernus Vicarius Generalis Congregationis Abbas Salemitanus, et Simul ei omnia Cistercium transscripta manifestavit quem et protexit. hic in me Abbatis Alderspacensis concitatus furor, et persecutis. alter potens adversarius. quem protexit, ut tantum haberet adhuc unum sibi contra me assistentem. qui Abbas Salemitanus Monachii in Domo nostra ad Excellentissimum Dominum a [?] post primam meam Visitationem in faciem dixit: in Monasterio Alderspacensi de gravissimis quoque accusatus est Abbas Engelbethus. quis ergo inter tam potentes adversarios quiete vivere posse credatur. sine mea resignatio a nullo prudentum inculpanda.

Causa resignationis secunda.

In Visitatione Neminem habui qui causam meam simul ageret, ac iustas meas defensiones protegeret. et Referendissimus Vicarius Generalis, et Salemitanus, et Abbas Alderspacensis simul cum Secretario Salemitano quasi canes venatui me invaserunt iustam meam decum irrisione reiicientes et non audientes. licet tribus vicibus. per confrontationem religiosorum. publicem delatores, et simul praefides publicem confuderim. Restantibus Patribus iniuste utatis. nunquid haec Virum etiam Constantem mouere possunt ad resignationem praesertim Virum religiosum, cui sua salus unica cordi est.

Causa Resignationis meae Tertia.

Ante meam resignationem volui adhuc loqui cum Venerabili Conventu, quod mihi denegatum est, unde Referendissimum Abbatem. Alderspacensem in secreto contul?it, quid consilii, resignare vel non resignare? expresse mihi dixit. (et hoc cum iuramento volo testavi sicut etiam ei obiecis coram gratiosis Dominis Comisariis post factam resignationem.) Ego suaderem resignationem, noscit enim sua Dominatio veehementiam Vicarii Generalis Salemitani, potest esse, ut me deponat, et forsan etiam includitat, quanta dein confusio: si autem resignem, adhuc trabebor tanquam Abbas bene meritus et frui possum beneficiis resignationis. nunquid hoc erit melius? nunquid metus in Virum constantem. Cadens, quis non resignaret, qui causae etiam iustae defensorem non habet sed tantum aggressorem?

Causa resignationis quarta.

Quales Religiosos Monasterium nostrum, habeat non tantum inter muros, sed in totam Viciniam, et etiam Monacensi Civitate publicum est, scilicet conspiratores. qui iam in mea Electione conspirarunt, omnem lapidem movendi, ad pro curandam amotionem meam. quae conspirationes durarunt usque ad diem meae resignationis. Religiosos habemus scandalosos, qui popinas cum scandalo monachii frequentarunt, in seram noctem cum militibus ludendo, potando. crapulati etiam donum Firstenfeldensem aberrantes, alienas ad ianues pulsando et clammando. scandalum toti Civitati dedere. Religiosos habemus formaliter inobedientes, etiam in praesentia multorum religiosorum bonorum mihi obedientiam negantes minaci quoque digito mihi nescio quae cominantes, nec severus amplius vitae meae. Sed unde hae praesumptiones? a conniventia Vicarii Generalis Salemitani, sin quasi quotidie. a meis Religiosis perversis me omnino in suo litteras accusatorias acceperat, et dabat omnia credendo et expresse pio mittendo, se venturum et me amotturum, unde sciverunt quasi diem ipsius adventus, et omnia praedixerunt, quod abbas sit deponendus per Vicarium Generalem Salemitanum. quis in his circum stantiis de suplinam intraducere, malevolos ad bonam intentionem reducere, et ueram charitatem plantare poterit? hanc suam conniventiam clare demonstravit Vicarius Generalis Salemitanus in vetimam ista Visitatione. Sui enim perversis religiosi apud Ipsum fuerunt accusati, de crimine possimo, de talibus excessibus, quis castis auribus non sunt obiiciendi, vitis proprietatis rei, superiorum formales contemplatores gravissimi detractores, nocturna conventicula celebrantes, in quibus omnibus nec athomus alicuius religiosae devotionis apparet, certe indigni ut nomen Religiosi habeant, et in tam celebri monasterio locio tam sancto, habitent, Sed quid ad haec omnia etiam probata Salemitanus? altissimum silentium, neminem nec ver?bum minus facto culpavit, punis?cit, neque admonuit, hac solo contentus quod meam resignationem extorserit. praeterquam quod nec ego ab illis qui gravia contra me in serutinio deposuere et de suis mendaciis publice fuerunt conciuti, nec minimam satisfactionem obtinuerim, lucta Referendissimo Vicario Salemitano ante et post meam resignationem unice solicitarim, quod adhuc mihi reservo. et mihi Zicania haec ex tritico bonorum religiosorum separentur et in ignem seu exilium mittantur in aeternum nec pax. nec charitas, nec disciplina, nec ovalo, nec cella seu Caelum sed confusio horror, et orcus erit, homine dissimulante certo a divina vindicta locus iste dissipabitur. sanctior longe inter probos saeculares quam tam perversos religiosos quorum cantus non est melodia angelorum sed grunitus porcorum, non Civitas sancta, sed sodoma et gomorrha. quis ergo Abbas non timeat insoantem Dei Vindictam? quis habebit in suo regimine spiritualem consolationem, et quis coram distribo Dei iudicio de talibus sibi concreditis pernitiosis religiosis reddet rationem. nonne salubrius est baculum pastoralem morbulas post oves proiicere et Abbatiae redere

Causa resignationis quinta.

Quia dixit Referendissimus Abbas Salemitanus in Serutinio ad me, quod omnes Religiosi excepto tantum. uno vel altero, pro ut ipse ex serutinio notitiam habet a me sint alienati, ac omnes dicant a me non posse in plantari disciplinam regularem nec charitatem fraternam, quod eredebam talsum tamen erat. Unde petii cum Venerabili Conventu, quia contrarium sciebam, loquendi, quod tamen mihi negatum erat. Unde sub hac formalitate resignavi. Cum a Referendissimo Domino Vicario audire debeam, quod omnibus excepto tantum uno vel altero sim contrarius, et omnes sint huis mentis quasi ego sim destructor disciplinae regularis et charitatis, nolo amplius ipsis esse molestus. et si durem, quod uni vel alteri in Regimina meo dederim scandalum offero me pedis osculo deprecari. ideo resigno Vobis Abbatiam liberrime. et quis non resignaret, si pio tantis laboribus quos per 15 annos aedeficando totum Monasterium nil aliud lucratus fuerit, quam sinistrum affectum, et auersionem!

Causa Resignationis sexta.

Quia Referendissimus Dominus Salemitanus, et Abbas Alderspacensis iuramento coram Crucifixo, cum impositione digitorum ad Evangelium me obligarunt. primo hospites aulicos non inuibare, nec super Venientes tam laute tractare. tam ut gratiam Nobilium, in qua stabam, mihi eriperet, invidebat enim. sed quale statutum? Sancta Regula dicit cap. 53. omnes supervenientes hospites tanquam Christus suscipiantur, sive ut exponent Interpretas inducantur, rogentur, invitentur, Unde de discipulis in Emaus. coegerunt eum. et hoc statutum dicit, non imutentur, non ut Christus suscipiantur. Sancta Regula dicit omnibus congruus honor exhibeatur, id est iuxta Interpretes. alius Episcopo, alius eius Vicario, alius alius Nobilius, alius plebeis etc. congruus honor. et hoc statutum vult, homines etiam primae vel secundae dignitatis laute non tractentur. Verissimum est quod scibit antiquissiumus Archidiaconus Petrus Blesensis epistolae vigesima nona. Magnatum familiaritate et gratia separat defectus hospitalitatis, hic brachio coatrito humerus a iactura cadit. expressum hoc pergit, in facto viduae, quam ob exceptum hospitio Eliam nihil postea defecit. Dum in Monasteriis florebat hospitalitas Principes terrae loca Religisorum passim et certatim magnis facultatibus ampliabant, defiventibus autem vasis oleum stetit, ex quo etiam tempore in Monasteriis. tepere caepit liberalitas hospitalis, stetit ac cessavit Magnatum largentio, vererorque ne pauperes viduae filii quod propheta liber averat, iterum a Creditoribus rapiantur in servos.

Praetera expresse in Secutinio Rhenii Salemitanus mihi in faciem obiecit, quod cum non levi damno Monasterii serenissimum Electorem invitarim, ut pote expressis alioquot millibus florenorum. quod falsum erat quia ut rationes ostendunt. nec mille florenis contritit. quanta haec inurbanitas Principem non invitare, cum nostra fundatio sit a Ludovico Severo Duce Bavariae. praeterquam quod honorarium datum et amplissimae gratiae millies Monasterio refuderit. Sic non miranda eius in me V? in urbanitas, cum et serenissimma capita pungere non erubescat.

Secundo sub iuramento me piae: dictu duo Abbates pio ut i?rsorum. signeta et subsciptio testantur. oblegarunt.

Nullum officia Religiosum deponere vel mutare sine expresso consensu Vicarii Salemitani aut Alderspacensis. imo etiam nullum officialem Secularem.

Stante hoc statuto Abbas non est Abbas, Abbas est nomen dignitatis et potestatis in sibi saditos tam ex Sancta Regula, quam de iure Abbas iuxta Clement. 1. sane de statu Regula et C. illt. in fine 69. 6. Card. Thuss. u. abbas conclus: 16. v. 1 et 2. Abbas ex solo Nomine est competens Iudex suorum Monachorum, tam in foro pie intentiali quam Iudiciali.

Stante hoc statuto tollitur debitus ergo Abbatem ceu patrem refrectus oviturus contemptus. cessatque fratrum debita submissis et obedientia. fiuntque Religiosi in officiis quasi perpetui arrogantes, infidetes, audaces, Supra Solam petram Salemitanam aedificantes. sic abbatis sui formales contemptores.

Et nec mutare posse Seculares officiales? qualis potestas? ergo modo talis secularis Conventus favorem lucuatur, per procurationem esuclentorum, aut munusulorum aut et etiam mediis illicitis stat in offico suo securus; et contra proprium suum Dominum. machinari non erutescit ut clara experientia docuit. quis ergo Abbas ita restructus ac contemptus officium suum non resignet? De se tam onerosum, ac pevi nelosum.

Tertio sub Iuramento uterque praedictus Abbas me obligauit. ut nunquam Solus Monachii sine Religioso sim.

Quid ideo statuerunt, ut etiam Monachi me suspectum reddant, et infament, quasi mihi soli nullito fidendum. nullus enim statuum provincialium Religiosorum secum Religiosum habet occupato enim Abbate in Domo Provinciali, quid interim Religiosus negotiabitur? vagari per Urbem, frequentare domos suspectas, contrachere cum secularibus familiaritates p. uti expectus sum.

Quarto subfuramento me uterque Salemitanus et Alderspacensis obligarunt. ut annuatim deponam rationes quatuor Religiosis inter quos duo sint Leonardini, et quidem mihi prae omnibus infensissimi.

In nostra ordine moris est deponere rationes in Visitationibus in quibus semper obtuli.

Serenissimus quoque Elector ante 3 annos, quando me humillime obtuli rationem mea administrationis dare, mihi expressem prohabuit, his Verbis formalibus. Herr Praelath wür wollen nit haben, daß Sie jemanndt eine Rechnug ablegen, dan unß bekhant ist, das sie ein haußman sein.

Quis ergo stantibus his punctis iuratis et pluribus alis hic intermissis, quorum relaxationem trinis ad Vicarium Generale [?] petii, numquam tamen obtinui, qui vel parum tenerae consuentiae est, praeter gravissimam coram terribili iudicio divino vi muneris alias dandam rationem, hanc conscientiae torturam in se suscipire, et non magis se deonerare in bonum animae suae quorat? quae omnia Virorum Zelo et doctrina illustrium Iudicio aelinquo an resignatione mea his in circumstantiis bene vel male actum sit. quia quae scripsi vera sunt omnia, paratus probare ac iuramento confirmare.

Abbas Engelberthus.